Een doopvont in de Romaanse kerk San Flavione, Montefiascone.

20 mei 2025. Dag 77: Aquapendente – Bolsena: 23 km. Dag 78: Bolsena – Montefiascone: 18 km.

Het gaat snel, in slechts twee weken doorkruisten we Toscane. De aankomst in Toscane, de afdaling van een Apennijnenpas over belachelijk slechte wandelpaden, lijkt veel langer geleden. We ontdekten dat de streek rond Pontremoli in het noorden enorm verschilt van de welbekende Toscaanse heuvels rond Siena en op de laatste dag, op weg naar de Radicofani, de grensplaats met Lazio, veranderde het landschap opnieuw in een karige, verlaten agrarische streek.

Een verzameling stenen. Radicofani.

Het slotakkoord Radicofani was een waardig afscheid. Het is een klein dorp bij een groot voormalig fort dat boven op een heuvel ligt. Hier zie je dat elke oude plaats in principe een ingenieus gestapelde verzameling stenen is. Elders in Toscane wordt dat verdoezeld door licht-, donker- en oranjegele stuclagen maar in Radicofani blijven de stenen onbedekt. Je bent terug bij de Flintstones.

Madonna met heiligen. geëmailleerd terracotta, Andrea della Robbia. Radicofani.

Op een miezerige ochtend lopen we tussen kale, stenen muren omhoog. Een gammel bord met wat tekst en “Andrea della Robbia“ wijst naar een donkere, onopvallende kerk. En jawel, daar straalt boven het altaar een keramisch meesterwerk in blauw en wit, zoals vrijwel alle werken van de della Robbia-familie. Het doet denken aan Delfts blauw en dat is een hele eer voor de Zuid-Hollanders. Het scheelde een hoofdbeweging of ik was er langs gelopen. Hoe vaak heb ik eerder de verkeerde kant opgekeken,  hoeveel moois zijn we misgelopen? 

Vandaag slapen we in Montefiascone. Ook deze plaats is over een heuveltop gedrapeerd. Een voormalig paleis waar pausen zich in roerige tijden verschansten kijkt op alles neer en steile straten lopen van dat machtcentrum naar beneden. De naam klinkt bekend, maar dat zal een verhaspeling van Montefeltro, Montefalco, Montepulciano of een ander Montenogwat zijn.

Nog honderd kilometer naar Rome? Montefiascone.

Voor ons is belangrijk dat de afstand van hier naar Rome over de Via Francigena precies honderd kilometer is. De gemeente meldt het trots op borden en muren en met zoveel herhalingen moet het wel waar zijn. De officiële Via Francigena App zegt je echter dat het van Montefiascone naar Rome nog 130 kilometer lopen is. Diplomaten halen over het verschil hun schouders op en interpreteren de twee cijfers moeiteloos als één en hetzelfde nummer. Een wetenschapper is daarentegen genadeloos en verfoeit gesjoemel. Natuurlijk is er slechts een waarheid en dat is 115 kilometer naar Rome, en niets anders. Totdat het tegendeel is bewezen.

Over een week hopen we Rome te bereiken. Het voelt onwerkelijk, je kijkt op de kaart en je ziet dat nog slechts zes dagetappes ontbreken. Morgen zijn het er nog maar vijf maar Rome zal daarmee niet dichterbij aanvoelen. Je nadert de stad pas echt vanaf het moment dat het Colosseum of de Sint Pieter aan de horizon verschijnt.

De afgelopen twee dagen hebben we ons op de aankomst voorbereid. We verwachten dat het druk wordt tijdens de laatste dagen naar Rome. Bij de Camino, in de buurt van Santiago, stopten bussen langs het pad en even later liepen passagiers onwennig met ons mee. Meestal werden die een paar kilometer verder, op de volgende parkeerplaats, weer opgevangen en maakten ze plaats voor een andere groep, schoolklas of buurtvereniging. 

Nog altijd is het rustig op de Via Francigena, vandaag zijn we in vijf uur zes wandelaars tegengekomen. Desondanks hebben we alle overnachtingen al geboekt, inclusief het appartement in Rome. Ook de treinreis terug is geregeld met een overnachting in Freiburg halverwege. Het reserveren is een therapie. Je beseft dat het einde in zicht is. Nog maar een paar dagen. We gaan terug. Over anderhalve week zijn we weer thuis. Hoe zal de tuin zijn? 

Voor terugblikken is het nog te vroeg, al de indrukken zijn op zolder gestopt. Daar putten we uit als we andere reizigers over onze tocht vertellen. Dan grijp je het eerste waar je aan terugdenkt en als je dat vertelt komen andere herinneringen naar boven die al diep waren weggezakt. We zien de afgelegde route van tachtig overnachtingen, van de meeste plaatsen zijn we zelfs de naam vergeten maar met een foto verschijnt het plaatsje opnieuw voor onze ogen. Al die foto’s hebben we echter nog nauwelijks bekeken.

Goethe in der Campagna. Johann Tischbein. Städel Museum Frankfurt. Met wat AI en een iPhone-selfie genereer je hiermee je eigen Italiaans portret.

Het einde nadert, je dendert door, je voert een leven dat nu volstrekt normaal lijkt maar waarnaar we straks, als we weer door dagelijkse beslommeringen worden opgeslokt, naar terugverlangen. Kan je iets van je huidige vrijheid in een rugzak vangen zodat je er later van kan genieten? En wat moet ik dan meenemen, een portret van ons drieën in een Toscaans landschap met ruïne’s en oogstende boeren zoals dat vroeger gebruikelijk was, de pink van een vergeten heilige, een wolvenwelp uit Rome of een stek van Trachelospermum jasminoides, Toscaanse jasmijn, zodat die bedwelmende geur ook in onze tuin hangt?

De optocht is afgelopen. Muzikanten gaan naar huis.

18 mei 2025. Dag 76: Podere San Giorgio – Acquapendente: 31 km.

Twintig tot vijfentwintig kilometer, zolang zouden de dagetappes zijn, dat spraken we af bij ons vertrek in Eijsden. We hadden berekend dat we Rome voor 1 juni zouden bereiken bij een gemiddelde dagafstand van tweeëntwintig kilometer. Tochten van dertig kilometer of meer wilden we zeker niet meer maken, die hadden ons eerder tijdens de Camino uitgeput. De afgelopen twee weken hielden we ons niet aan het plan. Regelmatig liepen we etappes van meer dan vijfentwintig kilometer maar de dertig tikten we gelukkig niet aan. Vandaag is het dan zover, vandaag lopen we voor de eerste, en naar ik jullie verzeker, ook de laatste keer meer dan dertig kilometer. Aan het begin van de ochtend waren we behoorlijk nerveus. Slechter kon de voorbereiding niet zijn. Monique had de hele nacht gehoest. Het zou zomaar een licht gevalletje corona kunnen zijn. We hadden dus nauwelijks een moment geslapen. Ik had bovendien een blessure aan de linkervoet, bij elke stap schoten de pijnscheuten door mijn lijf, ik wist gisteren uiteindelijk niet meer hoe ik mijn voet moest neerzetten.

Enfin, je bent blij als de wekker om kwart over zeven afgaat. We hadden al lang op het verlossende geluid gewacht. Snel douchen en de nacht vergeten. Later lopen Jut en Jul naar de kantine, Monique hoestend en ik strompelend over het terras. Dit zijn de giganten van meer dan 1500 kilometers. Van het Italiaanse ontbijt moet je het niet hebben tenzij je van met chocopasta gevulde croissants of allerlei mierzoete taarten houdt. Desondanks, als we later de rugzakken omgorden voelen we ons beter dan toen we opstonden. En na een paar kilometer lijkt het alsof zich een mirakel voltrekt. Ik hoor geen gekuch meer. En de pijnen in mijn voet en rug zijn verdwenen. Vanochtend heb ik twee keer in de roos geschoten. Ik had mijn schoen minder strak aangesnoerd omdat de pijn misschien van een in de schoen beklemde voet kwam en ik had mijn donsjack op de bodem van de rugzak gelegd zodat dit kussentje de zenuwen in mijn onderrug beschermt. Een extra bonus is het weer. Wat houden we van bewolkte luchten en hoe prettig kan een licht regenbuitje van een kwartier wel niet zijn. Weg is de zon, weg is de hitte, weg is het zweet. In de koelte, het lijkt wel Groningen, tippelt Cees vrolijk voor ons uit. Laat de dertig kilometer maar komen

Het Groningen team is als een Lazarus herrezen of, we zijn tenslotte in Toscane, als Dante & Dante (daar hem je hem weer…) uit de onderwereld geglipt. 

Acquapendente wacht op de uitslag van de parade.

Toevoeging om 21 uur: na eenendertig kilometer arriveren we moe maar voldaan in Acquapendente. De stad gaf geen rust maar zat vol energie. Muzikanten en vaandeldragers van elke wijk paraderen door de straten.

De optocht in Acquapendente.

We kruisen de optocht en bereiken ons bed. Vanuit ons raam is niemand te zien. Nog hoger, op het dakterras, hang ik later de was op. De marsmuziek is overal en het blaast maar door. Het voelt als Una giornata particolare van Ettore Scola. Ik ben dan natuurlijk de Marcello (Mastroianni) maar was is mijn tegenspeelster?

Sophia Loren en Marcello Mastroianni in Una giornata particolare van Ettore Scola [1977]

Het volgende hotel in San Quirico d’Orcia.

17 mei 2025. Dag 74: Buonconvento – San Querico d’Orcia: 22 km. Dag 75: San Querico d’Orcia – Podere San Giorgio: 27 km.

We zijn in San Quirico d’Orcia. d’Orcia is geen onbeduidende toevoeging, de Orcia-vallei is het summum van het Toscanegevoel. Hier heb je de mooiste cipressenlanen, de meest schilderachtige villa’s, de meest betoverende valleien met wijngaarden, gele bremvelden en grijze olijfbomen. Deze vallei heeft het UNESCO-werelderfgoedstempel. Montalcino is de bekendste naam, die heeft geen toelichting nodig maar in San Quirico en Castiglione besefte men al eeuwen geleden de waarde van de toevoeging d’Orcia.

San Quirico is een aardige plaats. Met oude maar sterk geërodeerde kerken, een kleine vestingmuur, een centrum van een paar straten met veel gerestaureerde huizen en een plein waar de terrassen zijn. Best aardig maar niet meer dan dat.

Wielrenners in San Quirico.

De Via Francigena loopt door het plaatsje evenals de l’Eroica, een toertocht die met klassieke racefietsen wordt gereden over de strade bianche, de witte Toscaanse onverharde wegen. Daardoor verblijven in dit dorp een groeiend aantal pelgrims, wielrenners, en enkele verdwaalde toeristen.

De gele panden: het El Capitano imperium in San Quirico.

San Quirico zou een schone slaapster zijn gebleven maar het werd door de UNESCO wakker gekust en de familie Genovese gaf haar daarna een espresso doppio. De familie staat aan het hoofd van de Capitano Collection, het horeca imperium van San Quirico. Het heeft twee hotels, aan een derde wordt gewerkt, twee restaurants, gerenoveerde huizen en zelfs gerenoveerde torens van de vestingmuur. De straten met appartementen-panden zijn zo netjes dat het opvalt. Die zijn geen deel van een levende stad maar ogen als een openluchtmuseum na sluitingstijd. In die wijk wordt niet geknikkerd of gevoetbald.

San Quirico is drastisch veranderd, de naam bleef hetzelfde maar het toerisme heeft het leven van de gemeenschap op zijn kop gezet. Hetzelfde geldt natuurlijk voor elk mens, wat je doet en wat je denkt verandert met de jaren.

Maar laat ik het omdraaien: hoe herinner je, wat zie je voor je, bij de naam van een in de tijd veranderende plaats of persoon?

Ik neem Hans, een goede vriend die ik in de bergen leerde kennen, als voorbeeld. Hans is een diesel, liep als een Kuifje in een plusfours, monsterde elke bergwand met een duistere blik, en beklom ze daarna letterlijk in een vloek en een zucht. Hij was niet te stoppen en heeft in mijn spontane herinnering nog altijd een donkere haardos, nog geen bril en pretogen bij sappige anekdotes op het terras van een berghut. Dat laatste is gelukkig een constante in zijn, en daardoor ook in mijn, leven.

Of ik denk aan René, ondanks de tientallen jaren die daarna zijn verstreken zie ik bij hem allereerst de jongvolwassene met wie ik lange reizen door Zuid-Amerika maakte. Een zwarte bos krullen en glimmende ogen, met grote stappen verkent hij Asunción, La Paz en Cusco, en als hij lacht dan hoort de hele omgeving het. En ook dat laatste is niet veranderd.

Of mijn broer, onwillekeurig zie ik bij hem het beeld van de misschien 25-jarige promovendus en afgetrainde roeier die altijd, maar dan ook altijd, wilde winnen. En meestal ook won.

Haren worden grijs, of korter, of zo dun dat een normaal oog ze niet meer ziet, rimpels krijgen meer volume, de armen en benen gaan piepen en kraken. Met de tijd verandert alles. Behalve bij Monique, toen ik haar ontmoette in 2005 was ze een huppelend jong hert. En dat is ze nog steeds.

Hoe denken de inwoners van San Quirico over de ontwikkelingen in hun plaats? Het centrum is gerenoveerd, olijfolie halen ze niet meer bij de boer want talloze winkels in de hoofdstraat, de Via Dante (daar heb je hem weer), verkopen authentieke Toscaanse olijfolie van handgeplukte en mechanisch verwerkte locale olijven. Aan de andere kant zijn oma’s en families uit het centrum vertrokken. In hun voormalige huizen slapen tegenwoordig een steeds grotere groep vakantievluchtelingen die niet integreren, de taal niet spreken en nauwelijks belangstelling voor de stad hebben.

Opa’s en oma’s hebben de vroegere armoede meegemaakt en zijn blij met de huidige welvaart. Jongeren in de horeca en bewoners die appartementen verhuren hoor je ook niet klagen. Desondanks moet de komst van het toerisme, waardoor dit plaatsje binnen een generatie totaal veranderde, spanningen hebben veroorzaakt. Je kunt je talloze aanleidingen tot dorpsvetes voorstellen: toeristische belangen die met het gesloten oude dorpsleven botsen, nieuwe signori die gerespecteerde notabelen in de sociale pikorde voorbijstreven en ga zo maar door. Maar de voorbijganger die een dag in San Quirico verblijft ziet niets dat op spanning duidt. Geen graffiti, geen affiches, de inwoners genieten tussen fietsers en wandelaars op het terras, in winkels en de supermarkt merk ik evenmin irritatie. We voelen ons gewoon welkom. Wat een fijne plaats is dit.

De Strade bianche. Ook voor wandelaars.

Misschien zie ik spoken en is mijn zorg het gevolg van talloze artikelen over het massatoerisme in Barcelona en Amsterdam of van boeken zoals Grand Hotel Europa. Heel misschien kan San Quirico zoals het nu is ons iets leren over hoe je het toerisme omarmt.

15 mei 2025. Dag 72: Monteriggione – Siena – Cuna: 24 km. Dag 73: Cuna – Buonconvento: 18 km.

Dag in, dag uit lopen we door betoverende Toscaanse landschappen. Vandaag, in Buonconvento, zijn we op slechts 24 kilometer van Montalcino. In 2023 waren we in dat plaatsje. Het was september, alles was bruin, het graan was geoogst, de lanen geflankeerd door groene cipressen schreeuwden daardoor om aandacht. Nu, in mei, zijn de velden groen en bespikkeld met rode klaproos, geel koolzaad en meerdere soorten paarse bloemen. Het is slechts 21 graden maar dat is de officiële temperatuur die is gemeten in de schaduw. Loop je in de zon dan is het veel warmer, wij zweten als otters en Cees rust regelmatig in de schaduw en drinkt dan koud water. Dit zou het laatste, drukke deel van de Via Francigena moeten zijn maar vandaag hebben we hooguit tien andere wandelaars gezien. Blijft het zo rustig, mijdt men Rome vanwege het Jubeljaar of zal het in de komende dagen toch nog veel drukker worden?

Een tweede (pseudo-)Toscaanse held.

Thuis bij mijn ouders kookte ik nooit, ik probeerde het nooit, ik dacht er nooit aan. Later moest ik wel en stond ik zonder enige kennis achter het fornuis. Ik herinner me hoe ik vlees bakte in een pan zonder boter (boter is toch ongezond?). De keuken zag blauw van de rook, mijn broer kwam toevallig langs en ik geloof dat ik kort daarna een studentenkookboek kreeg.

Een grote zak gedroogde peperoni was lange tijd mijn redding in nood. Had ik niets meer in de koelkast dan gooide ik wat peperoni in het kookwater van de pasta. Het eten krijgt smaak, alles wordt scherp, je proeft niets anders, alleen maar peper, en de pasta vult de maag.

De tijden zijn veranderd. 

Kort nadat Monique op vrijdagavond is gaan slapen sluipt een man in onze woning, met hem bepaal ik wat ik ga kopen bij de slager, de vishandel en de groenteboer op de markt.  Op zaterdag vergezelt hij me naar de keuken, hij geeft mij tips, vertelt mij hoe ik gerechten bereid en wat ik allemaal nog meer kan maken. We hebben het met elkaar alleen over de Italiaanse keuken. Waarover anders? Het Italiaanse eten dat je maakt met weinig maar goede ingrediënten is immers vurrukkeluk, het oogt verraderlijk eenvoudig en is enorm gevarieerd.

Ik heb het natuurlijk over de chef-kok en restaurateur Russell Norman, auteur van klassiekers zoals de Venetiaanse kookboeken Polpo en Venetië en het Toscaanse kookboek Brutto (ma buono).

Uit Polpo. Het kookboek dat is gezet in een magnifiek lettertype.

Vooral Polpo en Brutto zijn juweeltjes, de boeken hebben een open rug zodat je ze makkelijk opengeslagen op het keukenblad legt en de teksten zijn gezet in een prachtig lettertype dat afkomstig is uit de oude Venetiaanse boekdrukkunst. De boeken zijn niet alleen een lust voor het oog, ook in de gerechten krijg je gelijk zin en bestaan soms uit spectaculaire combinaties van ingrediënten.

De boeken heb ik niet bij de hand, alles ligt in Groningen, maar ik herinner mij bijvoorbeeld gerechten zoals een spaghetti met zoete, gesmoorde uien en runderbouillon, de panzanella (een eenvoudige Toscaanse salade van brood, rode ui en tomaat), de vignole (een Romeins voorjaarsgerecht van doperwten, tuinbonen, artisjokken en prosciutto), een heerlijke salade van alleen witte kool (die je met een mandoline in een bergje zeer fijne plakjes omtovert en waarover je dan zout, peper en veel van je allerbeste olijfolie giet) en de eenvoudigste en beste affogato (giet een vers, warm kopje espresso over een bolletje goede vanille ijs. Punt. Het is zo eenvoudig maar in Nederland heb ik het nooit zo gekregen). En tenslotte de risotto met de allermooiste groente, de radicchio tardivo, en een goede amarone. 

Russell Norman is tevreden over de risotto.

Kijk naar Russell’s video, eerst met het geluid uit en let dan op alles wat je ziet, hoe hij al snuffelend op de groentemarkt zijn keuze maakt, een wijnwinkel bezoekt die we naar Groningen moeten halen, in een handomdraai het gerecht maakt en vooral naar zijn plezier hierbij. Bekijk het dan nogmaals en ditmaal met het geluid aan. Good Italian cooking is about good shopping. En andere uitspraken die ik graag meerdere keren onderstreep. De risotto met tardivo was het eerste gerecht dat ik in onze verbouwde keuken maakte. En ja, het loont om hiervoor je dure fles amarone te openen 

De kookboeken van Russell Norman zijn niet alleen kook- maar ook leesboeken. Het lezen van een lekker en eenvoudig recept geeft je de voorpret op het koken en de gezamenlijke maaltijd. De boeken bevatten verder een lijst van zijn favoriete restaurants in Venetië en Florence. Die van Venetië zijn uitstekend, in Florence ben ik al lang niet geweest.

Spaghetti met citroen. Een recept van Elisabeth Raether (Die Zeit Nr. 7/2016). Gemaakt met Martelli pasta in de gele papieren verpakking.

Andere auteurs die ik regelmatig om hulp vraag zijn Elisabeth Raether, wereldberoemd in Duitsland vanwege haar kookrubriek in Die Zeit, Marcella Hazan, met haar boek De klassieke Italiaanse keuken begon ik in Groningen te koken, hierin vind je bijvoorbeeld een fantastisch minestronegerecht (haar dunne Engelse boek Ingredients kan ik je ook echt aanraden) en Claudia Roden die in De smaken van Italië honderden gerechten uit alle Italiaanse regio’s heeft verzameld. Blader niet te lang in dit boek want dan weet je echt niet meer wat je allemaal wil koken.

En wat ga jij dit weekend koken?

Prachtig groen landschap. Noodweer in Toscane.

13 mei 2025. Dag 71: Colle di Val Elsa – Monteriggione: 24 km.

Toscane is nu prachtig groen en zal dat voorlopig blijven want er valt een aardige bak water op het land. In de middag werd het donker, daarna begon het in de verte te donderen, later zagen en hoorden we bliksems steeds dichterbij komen en op een kilometer voor onze bestemming werden we toch nog door de hoosbuien ingehaald.

In onze kamer hangen overal kleren te drogen, het enige geluid is de regen en het geloei van de ventilator in de badkamer, maar die je hoor je al snel niet meer. Dit is het moment om twee min of meer Toscaanse helden van mij te introduceren.

Het plan om naar Rome te lopen is een paar jaar oud. Dat was een goede aansporing om enkele Italiaanse klassiekers alsnog te lezen. Sommigen zoals Ariosto’s Orlando Furioso en Tasso’s Jeruzalem bevrijd zijn best lang, in versvorm geschreven en meer dan 500 jaar oud. Toch kan je enorm van deze werken genieten, als je de tijd neemt en wat over de context van het verhaal leest.

Tekening over De goddelijke Komedie door Federico Zuccari.

De grote jongen in de Italiaanse literatuur is natuurlijk Dante. Zijn meesterwerk De goddelijke Komedie had ik wel eens opengeslagen maar na wat regels gaf ik het op. Niet om door te komen. Eind 2023 zei ik tegen mijzelf dat ik niet over een middeleeuws pad naar Rome kon lopen zonder dat ik dit werk had gelezen. Dante was een Florentijn, heeft rondgezworven door het Toscaanse gebied dat we nu doorkruisen en zijn verhaal gaat niet alleen over de Hel, de Louteringsberg en de Hemel maar ook over de Welfse en Ghibellijnse twisten in de 12de en 13de eeuw. In die periode voerden de Duitse keizer en de Paus een machtstrijd in Noord- en Midden-Italië. De samenleving was in clans uiteengevallen die bij de Welfen (ondersteund door de Paus) of de Ghibellijnen (gesteund door de Duitse keizer) hoorden. Was je lid van de verkeerde groep, werd je clan door de tegenstander verslagen, dan moest je vluchten want anders kon je hoofd zomaar op het schavot liggen. Dante heeft daarom zijn stad verlaten en is er nooit meer teruggekeerd. In De godelijke Komedie lees je welke vreselijke pijnigingen hij zijn tegenstanders toewenst.

Dit was een lange inleiding voor mijn eerste held: Professor Giuseppe Mazzotta, Emeritus Professor in Italiaanse letterkunde aan de Yale universiteit. Mazzotta gaf een reeks colleges waarin hij elke week enkele hoofdstukken, of canti, van De goddelijke Komedie behandelde. Ik stuitte op video’s van zijn college’s Dante in Translation die Yale heeft vrijgegeven en op YouTube staan. Zijn enthousiasme tijdens het introductiecollege maakte mij nieuwsgierig. Dante was toch saai en ondoorgrondelijk? Maar ik zie de professor, ik zie hoe hij zijn doorleefde Dante-exemplaar dat barst van uitpuilende papiertjes met aantekeningen, oppakt en dan vol passie enkele delen daaruit voordraagt en vervolgens de tekst virtuoos analyseert. Ik viel als een blok voor Mazzotta.

Hij verwelkomt bij aanvang zijn studenten en daarna, zonder gebruik te maken van ondersteunende aantekeningen of computerpresentaties, begint hij aan zijn betoog. Hij spreekt tot zijn gehoor en kijkt of zijn woorden aankomen. Regelmatig onderbreekt hij zijn analyses van De goddelijke Komedie, moedigt de studenten aan om vragen te stellen en vraagt ze hoe zij een tekst hebben geïnterpreteerd. Het is gewoon indrukwekkend hoe hij dan volledig geconcentreerd naar een student luistert, soms de student een vraag stelt of zijn/haar betoog in eigen woorden herhaalt om zeker te zijn dat hij precies begrijpt wat de student bedoelt. Dan antwoordt hij de student waarbij hij, indien nodig, moeiteloos connecties legt met passages uit de klassieke literatuur, met levens van voor mij volstrekt obscure heiligen, de politieke perikelen uit het Italië van toen en natuurlijk met het leven van Dante. Ter controle vraagt hij de student of hij zijn vraag heeft beantwoord, of die wellicht een andere mening heeft en, zo ja, waarom. Bij onderwerpen die voor mij een onbeduidend detail lijken herken ik de passie van de expert. Kleine details zijn ook interessant, bovendien vaak nog onbekend en kunnen nieuw inzichten geven op grotere, bekende zaken. Zie vooral niets over het hoofd! Wat een kennis heeft Mazzotta maar ook: wat een wellevendheid, wat een achting voor zijn pupillen en wat een liefde voor zijn vak.

Aangemoedigd door Mazzotta begon ik aan De dodelijke Komedie. Ik las elke keer enkele hoofdstukken en volgde daarna Mazzotta’s college over de gelezen delen. In een maand was ik klaar, had ik het boek en zijn collegereeks voltooid. Ik ben geen liefhebber van De goddelijke Komedie geworden, ik geniet meer van Ariosto en Tasso, maar ik ben diep onder de indruk geraakt van Mazzotta.

Val di Elsa. Toscane.

We genoten van het avondeten en hoorden hoe je Toscaanse cannellini boontjes in tomatensaus maakt. Buiten is het stil, de regen is voorbij, de nacht begint. Een andere Toscaanse held komt later langs.

San Gimignano. Boven hoofdhoogte is het prachtig en daarbeneden Volendam.

13 mei 2025. Dag 69: San Miniato – Gambassi Terme: 25 km. Dag 70: Gambassi Terme – Colle di Val Elsa: 26 km.

Lopers hadden ons onderweg verzekerd, na Lucca worden de paden beter, na Lucca worden de landschappen mooier, na Lucca kom je in het echte Toscane.

Door driehonderd kilometer ploeteren waren we sceptisch geworden, eerst zien dan geloven, maar het klopt, zo’n 20 kilometer na Lucca bereik je een gouden wereld.

San Miniato. 7.15 uur. Ze trekken zich van niemand iets aan.

Het is kwart over zeven ‘s ochtends, in San Miniato trekken we de deur dicht van ons zoveelste appartement-voor-een-nacht. De hoofdstraat waaraan we sliepen is nog leeg, alleen de deur van de kerk is open, de musea en paleizen zijn in volle rust. Onze stokken weergalmen, we passeren standbeelden die net doen alsof ze ons niet zien en we proberen vluchtig de teksten op fresco’s en gedenkplaten te ontcijferen. Het is niet te doen, het aanbod van het openluchtmuseum van San Miniato is te groot voor een wandelaar. Die loopt verder en kijkt (bijna) niet om.

Toscane, rij met cipressen. Check!

Alle clichés over Toscane blijken waar. Een straat vol renaissance panden rekt zich uit over een lange heuvel, de steile hellingen waarop de huizen rusten, zijn met struiken begroeid en buiten de plaatsjes is de natuur ruimhartig. We zien felgroene wijngaarden, wijze grijsgroene olijfgaarden, braakliggende terracottakleurige velden, lanen omzoomd met cipressen en her en der groepjes pijnbomen die als enorme handen naar boven in het niets grijpen.

Dichter bij de grond groeit alles voor een salade: venkel, cichorei, salie en rozemarijn, en ijdele citroenen die pronken in potten voor de villa’s langs de weg. Een boer in een wijngaard die de ranken inspecteert, gebarsten grond met klaprozen, vier mannen die op het plein om de plaatselijke wereldtitel kaarten, we hebben foto’s voor vele jaren Toscaanse kalenders.

Toscaans landschap. En dat zien we de hele dag. Kan slechter.

De paden worden onderhouden, langs het pad staan waterkranen en uit die kranen stroomt zowaar water. Ten noorden van Lucca was dat allemaal ondenkbaar geweest. We gaan hier niet meer weg.

Het beroemde plein in Lucca, het Piazza dell’Anfiteatro. In de toeristenbubbel.

9 mei 2025. Dag 66: Camaiore – Lucca: 26 km. Dag 67: Lucca – Galleno: 26 km. Dag 68: Gallone – San Miniato: 20 km

Een van mijn favoriete restaurants is Toscanini. aan de Lindengracht in Amsterdam Het bestaat al veertig jaar en het was een van de eerste osteria’s in Nederland, met eenvoudige gerechten in een informele ambiance en waar van alles naast elkaar aan de tafels zat. Toscanini is een instituut, het vijfentwintig jarig bestaan vierden ze met een heerlijk kookboek Toscanini Venticinque, en dezelfde auteurs, de koks Maud Moody en Leonardo Piacenti van Toscanini, schreven later De bijbel van de Italiaanse keuken en Pasta. Welke andere Nederlandse kok zou de last van zulke titels kunnen dragen?

Mijn laatste bezoek aan Toscanini was een werkdiner met een grote Koreaanse delegatie. Het eten was groots, de stemming steeg naarmate het eten vorderde en er werd meermaals getoast op een succesvolle samenwerking met veel vervolgdiners. De declaratie was in overeenstemming met het gepleegde werk en is later, naar ik begreep, op een tactisch moment ingediend. Maar terug naar Toscanini, die avond hoorde ik in de zaak geen Nederlands. Wel Engels, natuurlijk Italiaans en ik geloof ook Spaans. Toscanini leek losgeweekt van zijn omgeving.

De internationalisering die Toscanini, de kleine Toscane’s, had getroffen lijkt ook de vloek die het grote Toscane boven het hoofd hangt.

Gisteren bereikten we Lucca, de eerste grote toeristische Toscaanse trekpleister op de Via Francigena. Later volgen San Gimignano en Siena, voeg dat allemaal bij elkaar en dan heb je honderd kerken, honderd paleizen en duizenden meesterwerken om te bewonderen. De plattegrond van Lucca verraadt nog altijd een oud Romeins stadspatroon: een centrale oost-west verbinding (de Via San Paolini – Via Santa Croce) met haaks daarop de noord-zuid lopende straten en straatjes. Dit netwerk, met de daarin gevatte kerken, pleinen, binnenpleinen en paleizen, en beschermt door de buitenring van middeleeuwse vestingwerken, lijkt op papier de plek van een hechte gemeenschap. Een gemeenschap die haar inkomsten gebruikt om externe bedreigingen te weerstaan.

De duomo di San Martino aan het mooiste plein van Lucca.

In de gouden tijd kan dat zo zijn geweest, maar de huidige stad voelt eerder aan als een gatenkaas. Lucca is een plaats waar je op veel plekken geen gewone winkel meer aantreft, waar de bakkers en de slagers het hebben verloren van terrassen, galeries, Toscaanse restaurants en Toscaanse specialiteitenzaken (luxe keramiek, hoeden, zeep, kleding, wijn, olie en ja…. welke luxe komt niet uit Toscane?). In al die plekken waaruit het normale leven is verdwenen en de locale bevolking is vertrokken, in al die toeristengaten, kan je desondanks (of juist daarom) heerlijk vertoeven. Je pakt een terras, je eet goed en men spreekt Engels wanneer het nodig is. De toeristengaten zijn omzoomt door de meest prachtige bouwwerken die diepgang kunnen geven aan het genot van de tijdelijke bewoner. Ons hotel stond vlak bij de kathedraal van Lucca, de duomo di San Martino, en alleen die kerk is al een reis naar Toscane waard. Ik heb vluchtig de buitenkant bekeken, de voorzijde is van een absolute topklasse. Zou ik een week in Lucca slapen dan zou ik de kerk dagelijks bezoeken maar we hadden slechts twee uur om de stad te zien. Want vanochtend pakten we opnieuw onze rugzakken en trokken we verder, richting Rome.

Voor wie op vakantie is en via Lucca naar Siena en San Gimignano gaat en als klapstuk Florence bezoekt, krijgt de indruk dat heel Toscane een cultureel verantwoord pretpark is, vol mooie plaatsjes met daartussen wijn- en olijfgaarden. Ga je te voet door de regio gaat dan zie je dat het grootste deel van de regio totaal anders is, veelal dichtbebouwd met eenvoudige villawijken en alles in jasmijn, overal jasmijngeur want in mei bloeien jasmijnheggen en -pergola’s. Een hele streek lijkt gevuld met heerlijk geurende zeep.

De bakker in Galleno, buiten de toeristenbubbel, voor de dagelijkse focaccia.

Om 8 uur ’s ochtends stapten we in ons hotel naar buiten en liepen we dwars door het centrum naar de oostelijke stadspoort. We deelden de straten met mensen die naar hun werk gingen en in bars een koffie dronken. Kleine bestelauto’s brachten nieuwe voorraden naar de winkels en daartussendoor slalomden auto’s op weg naar een plek op de kleine en nog lege parkeerterreinen. Buiten het centrum, aan de andere kant van de vestingwerken van Lucca, zien we woonwijken met nog een enkel hotel en als we drie kilometer doorlopen zijn we in een andere wereld gekomen. Zonder hotels, zonder luxe-zaken voor vakantiegangers maar met een supermarkt, een groenteman, een bakker voor de buurt. 

En soms wandel je door een prachtige plaatsje, zoals Camaiore of Massa of Pietrasanta, die ook gevuld zijn met palazzi, kerken en de Toscaanse sfeer maar die nog niet “ontdekt” zijn. Daar zit je op een terras tussen Italianen en geniet je eenvoudig van het “gewone” Toscane. Dat kan gelukkig nog altijd.

Gefrituurde vis, we zijn nog in de buurt van Ligurië.

7 mei 2025. Dag 65: Massa – Camaiore: 28 km.

Sommige gebeurtenissen van tientallen jaren geleden herinner je en beïnvloeden je nog altijd. Hier is een voorbeeld van een familie-obsessie met taal.

Mijn 12 jaar oudere zus vertrok tijdens mijn lagere schooltijd naar Rome om voor Alitalia te werken. Van het vertrek en haar eerste tijd in Rome herinner ik mij weinig. Soms had ze een vlucht naar Amsterdam, dan bleef ze even en sliep ze een of twee dagen bij ons thuis. Al snel was duidelijk dat ze niet terug zou komen, Rome beviel te goed en zij had daar een man leren kennen met wie ze later zou trouwen. Nog altijd kwam ze af en toe naar Amsterdam maar haar Nederlands kreeg een steeds sterker accent en ze vond het steeds moeilijker om van het Italiaans naar het Nederlands over te schakelen. Italiaans was echt haar eerste taal geworden.

Omgekeerd vond de familie van der Graaf dat ze zich in het Italiaans moesten verdiepen. Het is begin jaren-70 en dan koop je een Linguaphone cursus Italiaans, dat is een groot pakket met een boek en veel LP’s voor luister- en spreekoefeningen. Zo herinner ik mij hoe op een van de LP’s een keurige Italiaanse man, zonder enige humor of Schwung, en met de correcte uitspraak van een Frits Thors of een Fred Emmer, heel    lang- zaam en dui-   de-   lijk een koffie bestelt. Ik herinner het mij omdat iedereen leek te ratelen bij mijn eerste bezoek aan Rome. We konden weer vanaf nul beginnen. De Italianen hadden het al gezegd voordat ik luisterde. Laat staan dat ik had gehoord wat men had gezegd. En ik zou hoe dan ook niets hebben begrepen van dat wat ik niet had gehoord. Want die Linguaphone cursussen waren echt vreselijk slecht. Geen grammatica, wel standaardzinnen en rijen woordjes. Paps, mams en de twee zonen zitten in een gewijde kring voor de luidsprekers. De platenspeler draait, de Italiaanse Frits Thors spreekt een van de oefenzinnen en zwijgt daarna. In de stilte die volgt herhaalt de familie de zin. Daarna herhaalt Frits zijn zin. En de familie doet hetzelfde.

Deze Linguaphone-zin zal ik niet vergeten, het is een waarschuwing hoe je nooit een vreemde taal moet leren.

Later ging ik jaarlijks met mijn ouders een maand naar Rome en na de zomervakantie was mijn Frans weer een chaos. Ik kende Frankrijk niet, ik was er nog nooit geweest, het Frankrijk in de schoolboeken was flets in vergelijking tot wat ik in Rome had beleefd en ik haalde het Frans en mijn weinige woorden Italiaans door elkaar. Ik was slecht in Frans, ik haatte het, en ik haalde het zo vlug als mogelijk uit mijn vakkenpakket.

Mijn moeder volgde later cursussen en deed een examen bij de Società Dante Alighieri en dat is, zeg maar, het Maison Descartes of het Goethe Instituut van Italië. Ze las de moderne klassieken zoals Primo Levi, Carlo Levi en Luigi Pirandello in het Italiaans, aan tafel, terwijl de televisie aanstond. Slechts één maand in het jaar was ze in Italië en in de overige tijd wilde ze het natuurlijk oefenen. Niet alleen bij Dante Alighieri maar bijvoorbeeld ook als we in een Italiaans restaurant gingen eten. De familie komt binnen, we gaan zitten en wachten vol spanning op de menukaart. Of eigenlijk op wat er ons te wachten staat. Want als de ober verschijnt weet de hele tafel wat er gaat gebeuren: mijn moeder zegt enkele luide, grammaticaal correcte zinnen in het Italiaans over dat haar dochter in Rome woont, zij daar al vaak geweest is, of de ober Rome kent en, zo niet, waar hij dan wel vandaan komt. De puber die ik dan ben voelt zich ongemakkelijk, de halve tot hele zaak heeft meegeluisterd, en de jongen hoopt dat de ober dit klusje snel zal klaren.

Vandaag staat de ober aan onze tafel en vraagt iets aan Monique. Ik vertaal het. Zij antwoordt de ober in een Spaans-Italiaans idioom, de ober knikt maar ik corrigeer haar antwoord alsnog in correct Italiaans. Een seconde later denk ik “relax!, je lijkt je moeder wel.” En dan een glimlach. Op die moeder, en vader, ben ik best wel trots.

7 mei 2025. Dag 63: Fornoli – Sarzana: 6 km (lopen), 15 km (bus). Dag 64: Sarzano – Massa: 28 km.

Ik heb goed nieuws, en dat is een bezoek aan de Poste Italiane. Dagen, eigenlijk al weken, lopen we met spullen die we niet meer nodig hebben. Of die we nooit nodig hebben gehad. We hadden bijvoorbeeld een slaapzak meegenomen voor overnachtingen in pelgrimsherbergen. Maar de paar herbergen die we belden accepteerden geen honden. En daardoor heb je gelijk een kilo overbodige ballast in je rugzak. We hadden ook bij ons vertrek warme kleding meegenomen voor als het koud zou worden, in maart kan het immers nog behoorlijk spoken. Maar op onze eerste wandeldag, op 4 maart, heersten in Zuid-Limburg temperaturen van boven de twintig graden. De dikke handschoenen bleven in de rugzak, evenals de lange onderbroek, de extra dikke wandelsokken en de lange pyjamabroek. Na 4 maart kwam 5 maart en dat was opnieuw een zomerse dag en de zomer hield aan tijdens de tocht door Duitsland en Zwitserland.

Weg ermee!

Vanmiddag, na een lange tocht van achtentwintig kilometer met een korte venijnige klim in het laatste stuk, ploften we na aankomst neer op het bed. Kort daarna sprongen we weer op, keerden we de rugzakken om en namen we al het overbodige mee naar het postkantoor. Om zes uur stapten we daar naar binnen en we beseften al snel dat de Italiaanse post nog een IT-slag te maken heeft: wij schreven onze naam en adres op de labels van de dozen, daarna moesten we dezelfde gegevens invullen op formulieren met carbonpapier en vier doorslag-velletjes eronder, daarna tikte de postbeambte de gegevens van het formulier in zijn computerprogramma en die print dan stickers die ook op de pakketten worden geplakt. Na ruim een uur liggen drie dozen in de bak van de uitgaande post en zijn wij vijf kilo lichter.

Natuurlijk voelen de rugzakken morgen lichter, dat moet toch? Er is toch twee tot drie kilo verdwenen? Je hebt natuurlijk het placebo-effect, het voelt beter (je gezondheid, het eten, de last op je schouders) ook al is niets veranderd. In ons geval, omdat we de kilo’s echt hebben weggehaald, hopen we op een placebo-plus effect: dat met drie kilo minder spullen de rugzak tien kilo lichter lijkt geworden

en dat daarmee de heuvels lager lijken

de wegen beter 

en de regen minder nat

Het centrale plein van Massa, om 9 uur ’s avonds: niemand…. vanwege Inter Milaan – Barcelona.

En zo is het hele centrum van Pontremoli.

4 mei 2025. Dag 61: Previdé – Pontremoli: 8 km. Dag 62: Pontremoli – Fornoli: 28 km.

In vier dagen hebben we de Apennijnen-pas, de Passo della Cisa, bedwongen. Cees tippelde voorbeeldig mee en kreeg steeds meer energie naarmate de temperatuur zakte. Een paar dagen geleden werd het nog 25 graden, voor morgen voorspelt men daarentegen 16 graden en een enorme bak regen (52 mm). De grote buitendouche staat in Italië uit of volledig open.

Drie pelgrims arriveerden aan het eind van de ochtend hongerig en moe in Pontremoli, het plaatsje aan de voet van de bergpas in het uiterste Noorden van Toscane. De middag gaat snel voorbij, eerst de zaterdaglunch en daarvoor neemt men hier ruim de tijd, dan douchen, kleding wassen en vervolgens naar de buitensportzaak.

Monique tart in Pontremoli opnieuw het noodlot door halverwege een lange voettocht nieuwe wandelschoenen te kopen. De Vibram-zolen van haar oude schoenen waren versleten, inclusief het profiel, en dan heb je minder grip en glij je sneller weg. Iedereen zegt dat je nieuwe wandelschoenen eerst honderd kilometer of meer moet inlopen. Trek ze aan naar je werk, wanneer je boodschappen doet of als je een boek leest en pas na lange tijd  – zo zegt men – zijn ze gereed voor het lange afstandwerk. Dat kan zo zijn maar Monique stapte halverwege de Camino over op nieuwe schoenen en nu dus opnieuw. Zonder problemen. 

We zwerven een uur door het centrum van Pontremoli, meer zullen we van het plaatsje niet zien. We hebben die dag genoeg gelopen, we nemen plaats op een terras aan het Domplein en dat is het startschot van de carrousel. De dorpsgek fietst met ontbloot bovenlijf, een bord om zijn nek en een gouden hartje in zijn hand, rondjes door het centrum, racet telkens voor ons langs, staart strak voor zich uit en schreeuwt Dio existe en nog veel ander belangwekkends dat we helaas niet verstaan, zelfs bij zijn vierde passage. De rest van de bevolking blijft niet achter en cirkelt eveneens door het centrum. een moeder met een grijs-blauwe coupe, oranje jas en gele tas zien we telkens met haar kleinzoon, een vader met zoon die een keer, twee keer langs de juwelier tegenover ons loopt en bij de derde poging naar binnengaat. Honden die met hun baasjes een aantal keren voorbij komen, steeds in dezelfde richting wandelend, en waartegen Cees elke keer op dezelfde manier reageert. Na een paar herhalingen van de pantoffelparade hadden we de voorstelling gezien en stapten we op. 

We waren de enigen op het terras, dus ik vermoed dat bij het vertrek van het publiek de auteurs met hun voorstelling staakten. De bevolking gaat naar huis om televisie te kijken, de dorpsgek stapt zwetend van zijn fiets, vloekend dat die buitenlanders maar bleven zitten en hij daarom maar op dat brik bleef trappen, en alleen de honden willen nog een extra ronde maken, maar dan zonder hun baasjes.

En wat gebeurde hier voor 8 september 1943?

Het is de Nederlandse oorlog-en-vredeperiode, 4 en 5 mei. In Italië merk je daar niets van, hier vierde men al op 24 april de 80-jarige bevrijding. Niet alleen de datum maar ook het verloop van de Tweede Wereldoorlog was in Italië totaal anders. In Fidenza herdenkt een plaquette de gevallenen uit de bevrijdingsoorlog van 1943 tot 1945, de periode voor 1943 laat men maar buiten beschouwing. In Filattiere zie je op een steen de plaatselijke uitkomst van het nationale referendum uit 1946 dat tot de afschaffing van de Italiaanse monarchie leidde. Dit land heeft geen hossende koning maar een steevast zurig kijkende minister-president, wat heb je liever? Weer ergens anders, in Predappio, ontkent men de loop van de geschiedenis en verkopen ze nog altijd Mussolini-parafernalia.

Het is gezien en niet onopgemerkt gebleven.

Ik heb vandaag het advies van een goede vriend opgevolgd en het vierde deel van M, de biografie van Mussolini van Antonio Scurati, gedownload. Het vijfde en laatste deel waarin het vette varken uiteindelijk aan de balustrade bengelt, is in Italië al verschenen en zal vast met kerst in de Nederlandse winkels liggen. De biografie is dus voltooid, iedereen kan het verhaal over de opkomst en bloei van het facisme lezen en de overeenkomsten en verschillen met onze huidige tijd vaststellen. Het is een indrukwekkende cyclus en ik kan het iedereen aanbevelen, vooral degenen die zich bij Mussolini een onschuldige, misschien zelfs humoristische versie van Hitler voorstellen of een man die vooral de mafia bedwong.j

In 2019 ontving Scurati voor het eerste deel de belangrijkste literaire prijs van Italië. Ironisch genoeg kreeg hij in 2024 ook erkenning van de huidige neo-facistische Italiaanse regering doordat door overheidsingrijpen een televisieprogramma met hem over Mussolini werd verhinderd. Zijn uitgever is de regering dankbaar geweest.

Deel 4 van M, de biografie van Mussolini door Antonio Scurati.